Razvoj Novog Sada

Petrovaradin je ostao u osmanskom posedu sve do Velikog bečkog rata (1683-1699. godine), kada ga osvajaju Austrijanci (Habzburzi). Pokušavajući da povrate izgubljenu tvđavu, Turci započinju nekoliko pohoda, ali doživljavaju strahovite poraze u bici kod Slankamena (1691. godine) i bici kod Sente (1697. godine), a usled loših vremenskih prilika napuštaju opsadu Petrovaradina 1694. godine. U nastojanju da izmeni odluke Karlovačkog mira, Osmansko carstvo preduzima novi pohod na Austriju. Bitka između Austrijanaca i Turaka se odigrala kod Petrovaradina početkom avgusta 1716. godine, a okončala se velikim turskim porazom, posle čega Osmansko carstvo definitivno nestaje sa ovih prostora. Mnogi potesi u okolini Petrovaradina i danas nose nazive koji datiraju iz turskog perioda: Vezirac, Alibegovac, Mišeluk, Tekije, itd.

Na početku habzburške vladavine krajem 17. veka, građanima pravoslavne veroispovesti bilo je zabranjeno da stanuju u Petrovaradinu. Srbi su, zbog toga, 1694. godine osnovali novo naselje na levoj obali Dunava, a iz ovog naselja će se, vremenom, razviti i današlji Novi Sad. Najstarije ime naselja na levoj obali Dunava bilo je Racka varoš (Ratzen Stad), a korišćen je i naziv Petrovaradinski Šanac (Peterwardeiner Schantz). Prvobitni stanovnici naselja bili su ogromnom većinom Srbi, ali i Nemci, Jevreji, Mađari, Jermeni, Bugari, Cincari i Grci, o čijem prisustvu govore mnogi arhitektonski i kulturni spomenici. Od 1702. godine, naselje je u sastavu Habzburške vojne granice, a 1708. godine postaje sedište Bačkog vladike i glavno mesto bačkog dela podunavske vojne granice.

1718. godine, stanovnici srpskog sela Almaš (nalazilo se između Temerina i Srbobrana) preseljeni su u Racku varoš (u današnji Almaški kraj), čime se stanovništvo varoši naglo umnožilo. Prema podacima iz 1720. godine, u Rackoj varoši je bilo 112 srpskih, 14 nemačkih i 5 mađarskih domova. Racka varoš u to vreme postaje "komorska varoš", sa začecima urbanih odlika, a budući da se nalazio u sastavu vojne granice, grad je po stanovništvu bio podeljen na vojni i civilni deo. Grad je zvanično dobio ime Novi Sad (-{Neoplanta}- na latinskom jeziku) 1748. godine, kada je postao slobodan kraljevski grad.

Tokom većeg dela 18. i 19. veka Novi Sad je bio središte kulturnog, političkog i društvenog života celokupnog srpskog naroda, koji tada nije imao sopstvenu državu, a prema podacima iz prve polovine 19. veka, ovo je bio i najveći grad nastanjen Srbima (Oko 1820. godine Novi Sad je imao oko 20.000 stanovnika, od kojih su oko dve trećine bili Srbi, a današnji najveći srpski grad, Beograd, nije dostigao približan broj stanovnika pre 1853. godine). Zbog svog kulturnog i političkog uticaja, Novi Sad je postao poznat kao Srpska Atina. Prema podacima iz 1843. godine, u Novom Sadu je bilo 17.332 stanovnika, od čega 9.675 pravoslavnih, 5.724 katolika, 1.032 protestantanata, 727 Jevreja i 30 vernika Jermenske crkve. Najveća etnička grupa u gradu u ovom periodu bili su bili Srbi, a druga po brojnosti Nemci.

Tokom Revolucije iz 1848/49. godine, Novi Sad se nalazio u sastavu proklamovane Srpske Vojvodine, srpske autonomne oblasti u okviru Habzburške monarhije. Iako je igrao značajnu ulogu u početku srpskog pokreta, grad je bio ugrožen od strane mađarske vojske stacionirane na Petrovaradinskoj tvrđavi, koja je već u toku juna 1848. okrenula topove prema Novom Sadu. Kada je, u toku likvidacije mađarskog ustanka, 11. juna 1849. ban Josip Jelačić sa svojim trupama stigao u grad i sutradan (12. juna) otvorio iz topova vatru na tvrđavu, mađarska vojska mu je uzvratila daleko većom merom, bombardujući kuće u gradu. Ban Jelačić tada naredi povlačenje, misleći da će time od grada ukloniti opasnost, ali se potom mađarski vojnici sa tvrđave spuštiše u grad i počeše pljačkati, paliti i ubijati. Novi Sad je bio razoren, izgubio je većinu svog stanovništva, a srušeno je 2/3 zgrada. Prema podacima iz 1850. godine, u gradu je bilo samo 7.182 stanovnika, što nije ni polovina predratnog broja od 17.332 zabeleženog 1843.

Između 1849. i 1860. godine Novi Sad je bio u sastavu zasebne austrijske pokrajine Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata, a nakon ukidanja te administrativne jedinice, grad je uključen u sastav Bačko-bodroške županije u okviru Habzburške Ugarske. Posle Austro-ugarske nagodbe iz 1867. godine i transformacije Habzburške monarhije u Austro-Ugarsku, politika mađarizacije ugarske vlade je značajno izmenila demografsku strukturu grada, odnosno, od pretežno srpskog Novi Sad je dobio etnički mešovit karakter. U političkoj i kulturnoj sferi, Novi Sad je zadržao svoju staru ulogu i znatno je prednjačio, ne samo ispred vojvođanskih, već i ispred drugih srpskih i jugoslovenskih gradova. 1863. godine u Novom Sadu je izlazilo 9 srpskih listova, dok je u Beogradu tada izlazilo 4, a u Zagrebu 6 listova. Matica srpska se preselila iz Budimpešte u Novi Sad 1864. godine, a nešto ranije (1861. godine) u gradu je osnovano i Srpsko narodno pozorište. 1865. godine ponovo se formira srpska gimnazija sa višim razredima.